Umowa pożyczki to znana od czasów starożytnych, podstawowa i najprostsza czynność kredytowa. Prawo bankowe wymienia udzielanie pożyczek pieniężnych jako jedną z czynności, które stają się czynnościami bankowymi, o ile dokonuje ich sam bank (art. 5 ust. 1 Prawa bankowego). Wobec tego, udzielanie pożyczek pieniężnych nie jest, co dość oczywiste, czynnością zastrzeżoną wyłącznie dla banków. Prawo bankowe pozwala jednak na wyodrębnienie bankowej pożyczki pieniężnej jako podtypu umowy pożyczki znanej z Kodeksu cywilnego. Wykazuje ona wiele odrębności w porównaniu do „podstawowego” modelu kodeksowego, gdyż stosuje się do niej odpowiednio przepisy o zabezpieczeniu spłaty i oprocentowaniu kredytu (art. 78 Pr. bank.). Odpowiednie stosowanie prawa, o którym mówi wspomniany przepis, to tyle co stosowanie części przepisów wprost (bez zmian) uzupełnione modyfikacją lub niestosowaniem tych, które ze względu na swą treść są sprzeczne z przepisami, które już regulują już dany stosunek prawny albo są bezprzedmiotowe.
Pożyczka jako czynność bankowa
Warto zauważyć, że nauka prawa dzieli czynności bankowe na te, które określa się mianem czynności bankowych sensu stricto (wymienione w art. 5 ust. 1 Pr. bank) oraz na czynności bankowe sensu largo, które są wyliczone w art. 5 ust. 2 Pr. bank. Udzielanie pożyczek zalicza się do czynności bankowych sensu largo, co oznacza, że czynność taka staje się bankową, o ile jest dokonana przez bank (kryterium podmiotowe). Ważną konsekwencją praktyczną jest to, że pożyczka pieniężna udzielona przez bank podlega takiej samej jak kredyt ochronie prawnej, o której mówi art. 171 ust. 1 i 3 Pr. bank. Takie uprzywilejowanie pożyczki bankowej jest uzasadnione przede wszystkim faktem jej udzielenia ze środków powierzonych. Środki takie są obciążone ryzykiem pod tytułem zwrotnym.
Podobieństwa do kredytu
Podstawową regulacją umowy pożyczki są przepisy Kodeksu cywilnego (art. 720 i kolejne), jednak ze względu na pożyczkodawcę, mamy do czynienia z czynnością bankową. Konsekwencją tego jest stosowanie względem pożyczek bankowych niektórych instrumentów prawnych, które są stosowane do umów kredytu bankowego.
Treść art. 78 Prawa bankowego sugeruje, że do bankowych pożyczek pieniężnych nie stosuje się przepisów, nakazujących np. oceniać zdolność kredytową przy udzielaniu kredytu (zob. art. 70 Pr. bank.). Można jednak uznać, że taka wykładnia poprzestająca na literze prawa przeczy ratio legis, a co za tym idzie sformułowanie art. 78 „stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące zabezpieczenia spłaty … kredytu” lepiej rozumieć szeroko. Taka interpretacja wskazuje, że do pożyczki bankowej znajdą zastosowanie wszystkie przepisy, które mają na celu zagwarantowanie pewności spłaty pożyczonych pieniędzy. Zalicza się tu również ocena zdolności spłaty, będąca swego rodzaju „diagnozą wstępną” i profilaktyką przez złymi kredytami, np. w perspektywie upadłości kredytobiorcy i bezskuteczności egzekucji. Oprócz tego, jeśli bank odmawia udzielenia pożyczki ze względu na brak adekwatnej zdolności kredytowej ubiegającego się o nią, powinien w zrozumiały sposób wyjaśnić przyczyny swej decyzji, tak jak to nakazuje art. 70a Pr. bank.
Jakie są podstawowe cechy umowy pożyczki pieniężnej?
Zgodnie z art. 720 k.c. pożyczkodawca zobowiązuje się do przeniesienia na biorącego własności określonej sumy pieniężnej albo określonej ilości rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a pożyczkobiorca zobowiązuje się do zwrotu takiej samej ilości pieniędzy lub takich samych rzeczy w takim samym gatunku i jednakowej ilości. Przedmiotem pożyczki bankowej mogą jednak być wyłącznie pieniądze, których wartość nominalną można określić w złotówkach lub w walucie obcej (tzw. fakultatywna możliwość określenia waluty świadczenia, por. art. 358 k.c.).
Trzeba pamiętać o mającej kluczowe znaczenie różnicy między umową pożyczki a kredytem. Kredyt polega na tym, że środki pieniężne udostępnia się kredytobiorcy. Gdy mamy do czynienia z pożyczką, pieniądze zmieniają właściciela, gdyż przechodzą na własność biorącego pożyczkę. Oprócz tego, w umowie pożyczki nie jest tzw. przedmiotowo istotnym elementem umowy (essentiale negotii) określenie, na jaki cel mają być przeznaczone środki finansowe (jest to niezbędne przy umowie kredytu).
Odsetki przy pożyczce bankowej
Do istoty umowy pożyczki w ujęciu Kodeksu cywilnego nie należy jej oprocentowanie, mamy zatem do czynienia z umową pod tytułem darmym, podobną np. do pożyczek przyjacielskich znanych prawu rzymskiemu. Nietrudno dostrzec, że w takiej postaci pożyczka zbliża się do kontraktu użyczenia (zob. art. 710 k.c.). Mimo to, odesłanie zawarte w art. 78 Pr. bank. poleca, by do pożyczki udzielanej przez bank stosować odpowiednio przepisy o oprocentowaniu. Wobec tego pożyczka bankowa musi być oprocentowana, podobnie jak umowa kredytu bankowego.
Zasady naliczania odsetek należy wskazać w samej umowie. Jeśli zastosowano zmienną stopę oprocentowania, również warunki zmiany stopy procentowej pożyczki winny być określone w postanowieniach umowy (art. 76 Pr. bank.). Bank jest ponadto zobowiązany do zawiadamiania o każdorazowej zmianie stopy oprocentowania poręczycieli i inne osoby które ustanowiły zabezpieczenie (ibidem).
Pożyczka może być denominowana albo indeksowana do waluty obcej. Ze względu na odesłanie do umowy kredytu, zastosowanie znajdą przepisy normujące zasady określania sposobu oraz terminów ustalania kursu wymiany walut (zob. art. 69 ust. 2 pkt 4a Pr. bank). Podobnie jak kredytobiorca, pożyczkobiorca może spłacać raty kapitałowo-odsetkowe i spłaty kwoty pożyczki bezpośrednio w walucie, do której pożyczka jest indeksowana bądź denominowana. Nie może się to wiązać z dodatkowym opłatami. Warto pamiętać, że bank nie ma prawa do wprowadzania ograniczeń prawa pożyczkobiorcy do przedterminowej spłaty ani zawężać jego prawa do spłaty rat kapitałowo-odsetkowych w walucie indeksowania albo denominowania kwoty pożyczki (por. art. 69 i 75b ust. 2 Pr. bank.).
Dobrze mieć na uwadze, ze przez „umowę” w sensie art. 78 Prawa bankowego rozumie się nie tylko kontrakt indywidualnie wynegocjowany z pożyczkobiorcą (występuje to przy dużych transakcjach), lecz również podpisany przez obie strony formularz umowy. Formularz taki jest jednym z wzorców umownych, o których mowa w art. 384 § 1 k.c. Postanowienia dotyczące oprocentowania i możliwości jego zmiany mogą znaleźć się jedynie w umowie pożyczki, nie zaś w niepodpisanym formularzu takiej umowy. Nie wystarczy odesłanie w umowie sporządzonej na formularzu do innego wzorca, np. regulaminu.
Sposoby zagwarantowania spłaty pożyczki bankowej
Wobec tego, że art. 78 Pr. bank nakazuje stosować do interesującej nas umowy przepisy o zabezpieczeniu spłaty kredytu, można powiedzieć, że de lege lata pożyczka bankowa została na tym polu poddana wymogom identycznym z tymi, które Prawo bankowe stawia przed kredytami. Praktyczną konsekwencją jest to, że zastosowanie znajdą przepisy o wymogu ustanowienia adekwatnego zabezpieczenia osobistego (np. poręczenie) albo rzeczowego (zastaw, zastaw rejestrowy, hipoteka). Jeśli wystąpi opóźnienie w spłacie zobowiązania z umowy pożyczki, bank zawiadamia o tym osoby, które są jego dłużnikami ze względu na udzielone zabezpieczenie (art. 75c i 76 a Pr. bank.). Sposób zawiadomienia powinien zostać opisany w umowie pożyczki.
Do omawianej tu umowy zastosowanie mają też przepisy uprawniające bank do weryfikacji położenia finansowego biorącego pożyczkę oraz do sprawdzania procesu spłaty. Te same regulacje zobowiązują pożyczkobiorcę do przedstawienia bankowi na jego żądanie informacji i dokumentów niezbędnych do oceny jego sytuacji gospodarczej i finansowej (art. 74 Pr. bank). W związku z tym, że pożyczka polega na przekazaniu środków na własność, nie znajdą zastosowania przepisy uprawniające bank do kontrolowania sposobu wykorzystania udostępnionych sum. Jednakże, umowa może zawierać postanowienia, które zobowiążą pożyczkobiorcę do wykorzystania przedmiotu pożyczki w określony sposób np. pod rygorem prawa odstąpienia zastrzeżonego na rzecz banku.
Gdyby doszło do późnienia w spłacie zobowiązania, bank powinien wezwać pożyczkobiorcę do spłaty i wyznaczyć mu termin co najmniej 14 dni roboczych (art. 75c Pr. bank). Oprócz tego, na banku spoczywa obowiązek poinformowania o możliwości ubiegania się przez dłużnika o restrukturyzację długu. Termin na złożenie takiego wniosku restrukturyzacyjnego wynosi 14 dni roboczych od dnia doręczenia wezwania do zapłaty. Zastosowanie znajduje również art. 75 Prawa bankowego, zgodnie z którym, w wypadku gdy pożyczkobiorca straci zdolność płatniczą albo nie dotrzyma postanowień umowy, bank może wypowiedzieć umowę lub obniżyć wysokość przyznanej sumy. Taka możliwość jest wykluczona w razie restrukturyzacji zadłużenia na wniosek dłużnika banku.
Na podstawie:
B. Bajor
A. Pyrzyńska, Wzorzec umowy jako źródło zastrzeżenia odsetek w stosunkach bankowych, Prawo Bankowe 2008, nr 1, s. 20-23.